ЭКОТУРИЗМ: ШИФОБАХШ БУЛОҚЛАР

(Андижон вилояти мисолида)

Яйра Рустамжоновна Тўрабоева,

Андижон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар

институти “Гуманитар фанлар” кафедраси ассистенти

Аннатация. Мақолада Ўзбекистонинг экотуристик имкониятлари, табиат мўжизалари, шифобахш булоқлари ва уларнинг хусусиятлари масаласи илмий тахлил этилган бўлиб, ўлкада мавжуд туристик имкониятлар, мустақиллик йилларидаги ўзгаришлар ва муаммолар ёритилди.

Калит сўзлар. Экотуризм, булоқлар, шифобахш булоқлар, қайнар булоқ, сокин булоқ, сайёҳлик масканлари.

Кириш. Инсоният яралибдики, озиқ-овқатга бўлган табиий эҳтиёж у билан бирга яралади ва кундалик ташвишлари билан бирга мавжуд шароит ҳамда муҳитни талаб этади. Ушбу манбаларнинг энг кўп сарф этилувчиси сифатида сув инсон танаси ва жисмоний имкониятларини яратишда бевосита хизмат қилувчи манба сифатида биринчилардан бўлиб ҳисобланади. Шу боис ҳар қандай давлат ва жамият цивилизацияси айнан сув ёқаларида пайдо бўлганлигини яхши англаймиз. Ҳозирги кунда мавжуд булоқларнинг минерологик хусусиятлари, илмий асосларини ўрганиш ва асосли хулосалар бериш долзарб вазифа бўлиб қолмоқда.

Адабиётлар тахлили. Экотуризмнинг мустақил туристик йўналиш сифатида ривожланиши ХХ аср охири ва ХХI асрнинг бошларига тўғри келади. Лекин ҳозирги кунда экотуризмнинг умумий эътироф этилган назарияси ва амалиёти етарли даражада шаклланмаган. Боиси маълум мафкуравий ва сиёсий имкониятлар нафақат экотуризм ва балки, туризмнинг бошқа турларини ҳам ривожланишига тўсиқ бўлган. XXI асрга келиб туризм дунё халқларида иқтисодиётнинг самарали тармоқларидан бири сифатида баҳоланмоқда. Экотурзм имкониятлари ва тахлили юзасидан Л.И Егоренков (2003) [1], А.Таксанов (2005), Н.Тухлиев ва Т.Абдуллаева (2006) [2], Р.Я Рассудова [3], А.Нигатов, Н.Шомуратова ҳамда Я.Холов [4] каби тадқиқотчиларнинг ишларини эътироф этиш мумкин. Уларнинг тадқиқотларида кўпроқ экотуристик маркетинг, таълим ва тарбияга бағишланган бўлиб, уларда табиий туризм билан экотуризм ўртасида аниқ бир чегара ўрнатилмаган. Шунингдек, экотуризмнинг тармоқлари, этник жиҳатлари  тахлили илмий изланишларни талаб этади. Шу боис туризм тармоқларини ўрганиш ва тарғиб этиш нафақат иқтисодий даромад балки дунё халқларига маҳаллий халқ маданияти ва урф-одатларини тарғиб этиш, илмий изланиш, хулослар бериш каби муҳим стратегиялардан биридир.

Тадқиқот методологияси. Ушбу мавзуни илмий тахлил этишда асосан дала тадқиқотлари, тарихий ёндашув ва қиёсий тахлил методларидан фойдаланилди.

Тахлил ва натижалар. Илмий муомалада туризмнинг ривожланган тармоғи сифатида экотуризмга турилича таъриф берилади. Улардан бири А.Лукичевнинг Россиянинг “Экотуризм” журналига берган “Сущность устойчивого и экологического туризма” номли мақоласида “Экотуризм (экотуризм, яшил туризм) - нисбатан таъсирсиз табиий худудларга ташриф буюришга йўналтирилган барқарор туризм шаклидир” деб таъриф беради[5].

Фарғона водийсида жойлашган сув хавзалари орасида дарё, сойлар, каналлар ва ариқлар билан бирга булоқлар ҳам ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Водийнинг турли худудларида 100 дан ортиқ булоқлар мавжуд бўлиб, биз тадқиқ этаётган Андижон вилоятида шифобахш булоқлар сони 10 дан ортиқни ташкил этади. Улар маҳаллий аҳоли томонидан ичимлик манбаи бўлибгина қолмасдан муқаддаслаштирилган макон сифатида қадрланади. Шунингдек, уларнинг кўпи зиёратгоҳларда мавжуд бўлиб, уларнинг номи маълум бир авлиё ёки машҳур тарихий шахс номи билан боғланган[6]. Муқаддас қадамжолар ва зиёратгоҳларни ўрганган Н. Абдулаҳатовнинг фикрича, улуғ авлиёларнинг каромати туфайли ушбу булоқлар пайдо бўлган ёки улар булоқларга кириб кетиб, балиқ кўринишида ғойиб бўлган, натижада уларнинг авлиёлик сифати, мушкулларни осон қилиш вазифаси сувга ўтиб, мана шу аснода булоқлар зиёратгоҳ ва муқаддас қадамжо вазифасини ҳам бажариб келган. Бугунги кунда Андижон вилоятининг ички имкониятлари, археологик ёдгорликлари, этник туризм, зиёрат туризми ва экотуризмни ривожлантириш орқали халқ мероси объекти ва анъанавий маданиятнинг феномени тарзида тадқиқ қилиш, улар тўғрисида батафсил маълумотларга эга бўлиш долзарб аҳамият касб этмоқда. Шу боисдан ҳам маҳаллий, миллий урф-одатлар ва туризм имкониятларини  этнология, тарих, диншунослик ва социология каби фанлараро ёндашув асосда комплекс тарихий-этнологик йўналишда мукаммал ўрганишга эҳтиёж сезилмоқда.

        Қадимий туркий халқлар булоқ, чашмаларни кўриб, унинг неъматидан баҳраманд бўлиб, сувнинг хусусиятлари замирида илоҳий кучларнинг, яъни сув худоларининг қароргоҳи эканлиги тўғрисидаги афсонавий қарашларга ишонган ва ҳозирга кунга келиб ҳам у бошқача шаклда намоён бўлаётганлигини анлаш мумкин. Маҳаллий ўзбеклар сувни эъзозлаб уни ҳар хил чиқинди ва ифлосликлардан сақлаб келган ва айнан шу сабаб булоқ сувлари тиниқ ва минерал моддаларга бойлиги билан ҳам қадрли.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М Мирзиёевнинг 2018 йил 7 февралдаги “Ички туризм ривожланиши учун юқори салоҳиятга эга бўлган туманлар ва шаҳарлар”[7] тўғрисидаги  қарорида вилоятда туризм имкониятлари мавжуд худудлар келтирилган бўлиб, унда Андижон вилоятининг Хўжаобод тумани Манак қишлоғи, Тош ота маҳалласи Имомота қишлоғи, Булоқбоши тумани Ширмонбулоқ қишлоғи Ширмонбулоқ маҳалласи, Балиқчи тумани Балиқчи қишлоғи Кул маҳалласи, Гулистон қишлоғи Мирзабошичек маҳалласи, Хонобод тумани Хонтоғ ва Фозилмон ота дам олиш зоналари жойларида тарихий ва зиёрат туризми, гастрономик туризм, агротуризм, экотуризм ва соғломлаштириш туризмини ривожлантириш учун қулай бўлган жойлар сифатида тақдим этилганлиги аҳамиятлидир.

2020 йил 19 мартида Германиянинг “Диэ Велт” газетаси навбатдаги сонида “Ўзбекистонга хуш келибсиз!” номли мақола чоп этилди. Мақолада Ўзбекистоннинг ноёб табиий-иқлим шароити тўлақонли дам олиш ва сайёҳлик учун ажойиб имконият бериши, мамлакатнинг ҳар бир ҳудуди ўзининг табиий имкониятлари билан мақтана олиши, Помир ва Тянь-Шань баланд тоғ тизмалари, шаффоф тоза кўллар, шовқин дарёлар ва шифобахш булоқлар мамлакатда туризмнинг машҳур турлари жадал ривожланганлигидан айниқса,  экстремал, зиёрат, этник, қишлоқ ва бошқа туризм турлари учун барча шарт- шароитлар мавжудлиги айтилади[8].

Экотуризм сайёҳлик соҳасидаги энг машҳур йўналишлардан бири бўлиб, Ўзбекистон туризмнинг бу турини ривожлантиришга улкан салоҳиятга эга дунёнинг камдан-кам давлатларидан бири ҳисобланади.

Ўзбекистонда мавжуд булоқлар ёки чашмалар ер ости сувларининг табиий ҳолатда ер юзасига қуруқликда ёки сув остида чиқиши ҳисобланади.  

Булоқлар сувли қатламларни дарё водийлари, жарликлар, кўл чўкмалари кесиб ўтишидан, тектоник ёриқлар, отқинди ва чўкинди жинслар контакт зоналари мавжудлигидан, сувли жинслар фильтрация хоссасининг бир хил эмаслигидан пайдо бўлади. Табиатда булоқлар 2 турга бўлинади. Улар:

1. Қайнар булоқлар — ер остидан гидростатик босим, газ ва буғлар таъсирида ер юзасига чиқади. Фарғона водийсида Шўрсув, Жалолобод, Тожикистонда Обигарм, Иссиқбулоқлар жуда кўп худуд саналади. Бу булоқлар артезиан сувли қатламларнинг эрозион кесилиши, тектоник ёриклардан отилиб чиқиши ҳамда жарлик, сой ва дарё водийларининг сувли қатламларни кесиб ўтиши натижасида пайдо бўлади. Бундай булоқлар Республикамизнинг Бухоро ва Қорақум нефтьгазли конларида учрайди.

2. Сокин булоқлар — сизот сувли қатламларнинг олдини сув ўтказмайдиган жинслар тўсиб қолиши ёки очилиб қолиши, карст булокларининг ер юзасига чиқишидан ҳосил бўлади.

Андижон вилояти бир қанча табиат комплекслари, табиий ландшафтлар, баландлик  минтақаси бўйича ўзига хос бўлган табиат манзаралари, дам олиш ва даволаниш масканлари, шарқ томон оқаётган дарё ва сойлари, шифобахш, зилол булоқлари, шифобахш қумлари мавжуд бўлиб, ҳудуднинг ўзига хослигини белгилайди. Катта Андижон магистрал канали ўзанига қурилган сув тақсимлагичлар, тўғонлар атрофидаги гўзал табиатли жойлар ҳар қандай одамни ўзига тортади. Балиқчи тумани ўзининг Қорадарё водийсида, кўпгина рекрацион ресурсларга эга эканлиги билан ажралиб туради. Қорадарё водийсида ўнлаб аҳоли дам олиш имкониятига эга бўлган сўлим жойлар мавжуд бўлиб, йил давомида аҳоли бу дам олиш масканларидан унумли фойдаланиб келмоқда. Туман марказига яқин жойда Балиқчи – Андижон магистрал йўли бўйида жойлашган “Учбулоқ” шифобахш зилол сувлари билан донг таратган дам олиш ва даволаниш маскани нафақат туман аҳолиси учун, балки вилоят ва ҳатто республикамизнинг бошқа шаҳарлар, вилоятлари аҳолисига ҳам  таниш бўлган бетакрор хусусиятларга эга бўлган маскан ҳисобланади. Бу ерда учта булоқ мавжуд бўлиб, ҳар қайси булоқнинг суви ўзига хос хусусиятга эга, ўта ширин, муздек, тиниқ сувлар ҳар қандай кишини ўзига ром этади. Бу ерда бўлган киши танаси роҳатланиб, асаблари тинчланиб руҳан тетиклашиб мириқиб дам олади. Бу ерда яратилган инфратузилмалар аҳолининг яхши дам олиши учун қулайликлар яратади.  Бу булоқлар дала ўртасида жойлашган бўлишига қарамай, маҳаллий ҳокимият бу ерга келувчилар учун деярли барча шароитларни яратиб қўйган ва йил давомида бу шифобахш булоққа ташриф буюрувчилар сони ортиб бормоқда[9].

 Яна бир экотуристик маскан, Андижон вилояти Улуғнор тумани Мингбулоқ қишлоғида жойлашган Жамбилбулоқ булоғи зиёратгоҳи маҳаллий халқ томонидан анча йиллардан буён қадрли маскан сифатида фаолият олиб боради. У туристларнинг азиз зиёратгоҳига айланиб улгурган. Мингбулоқ қишлоғи аҳолиси Жамбилбулоқ номини аёл киши исми билан боғлиқ эканлигини, суви шифобаҳш минералларга бойлиги ва у ерда одамлар эҳсон ҳамда зиёрат қилиб келишларини одат қилганлар. Ҳозирги кунда Жамбилбулоқ булоғи илмий ўрганишга муҳтож, сабаби, булоқ атрофида минераллашган маданлар, турли ўсимликлар бор, таъмирга муҳтож[10].