ЭКСПЕДИЦИЯНИНГ АНДИЖОН ТУМАНИ БЎЙЛАБ САФАРИ
Андижон тумани, Андижон вилояти таркибида бўлиб, вилоятнинг жанубий-шарқида жойлашган. Туман 1926 йил 29 сентябрда ташкил этилган.
Андижон туманида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 4 октябрдаги № 846-сонли қарори билан, ҳаммаси бўлиб 21 та Маданий мерос объектлари, яьни, Археология ёдгорликлари – 5 та, Архитектура ёдгорликлари – 4 та, Монументал санъат ёдгорликлари - 7 та ва Диққатга сазовор жойлари - 5 та объектлари рўйхатга олинган.
Экспедиция аъзолари Андижон шаҳридаги маданий мерос объектлари ҳақида атрофлича маълумотлар тўплашда яқиндан ёрдам берган Андижон вилоят маданий мерос бошқармаси мутахассиси, санъатшунос Дилшодбек Юсуповга ўз миннатдорчилигини билдириб қолади.
Экспедиция Андижон туманидаги Қишлоқ хўжалиги ва агротехналогиялари институтини Қишлоқ хўжалиги экинлари селекияси, уруғчилиги ва доривор ўсимликларни етиштириш кафедрасида 1, 2 ва 3 босқич талабалари билан учрашувда қатнашдик. Учрашувда кафедра мудри Акмалжон Жўраев бошлиқ кафедра ўқитувчилари талаба ёшлар қатнашди.
“БОҒИ БОБУР”ДАГИ РАМЗИЙ ҚАБР (меъморчилик ёдгорлиги)
Мазкур ёдгорлик “Бобур” халқаро жамоат фонди раиси Зокиржон Машрапов ташаббуси билан бунёд этилган бўлиб, ушбу жойга Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг Қобулдаги қабридан тупроғи олиб келинган.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур – Ҳиндистон ва Афғонистондаги Ўрта Осиё темурийлар ҳукмдори, саркарда, сиёсатчи, олим, Бобурийлар сулоласи ва империясининг асосчиси, баъзи манбаларда – Муғуллар империяси (1526). Ўзбек шоири ва ёзувчиси сифатида ҳам танилган.
Бобур 1483 йил 14 февралда Андижонда Фарғона амири Умар Шайх Мирзо II оиласида Темурийлар султони Мироншоҳнинг набираси, Темурийнинг учинчи ўғлида туғилган. Бобур ота томонида темурий, онаси эса чингизийлар уруғидан бўлган.
Сиёсатчи сифатида 1494-1504 йилларда Фарғона ҳукмдори, 1504-1526 йилларда Кобул ҳукмдори, 1507-1526 йилларда падишалик унвони билан Темурийлар салтанатининг бошлиғи, 1497-1418 ва 1497-1415 йилларда М.В. -1512, 1512-1512 йилларда Қандаҳор ҳукмдори, 1526-1530 йилларда Ҳиндистон подшоҳи.
Ҳиндистонни бошқарган Бобил империяси қолоқ ва тарқоқ Ҳиндистонни қудратли, гуллаб-яшнаган ва марказлашган давлатга айлантирди. Бобурийлар ҳукмронлиги даврида Ҳиндистонда меъморчилик, шаҳарсозлик, боғдорчилик, адабиёт, санъат, таълим ва илм-фан ривож топди ва равнақ топди. Хусусан, Ҳумоюн, Шоҳ Акбар, Фотеҳпур Секри (Акбаробод) мақбаралари, Деҳли қалъаси, Жоме масжиди, Тожмаҳал, Агра қалъаси, Агра қалъаси, Чорбоғ услубидаги бетакрор боғлар эндиликда ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган ва мулкка айланган. бутун инсониятнинг. Айниқса, “Бобурнома” ва “Тожмаҳал” ёдгорлиги жаҳон маданиятининг энг ноёб дурдоналаридан биридир.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур 47 йиллик ҳаёти давомида бой адабий ва илмий мерос қолдирди. Жаҳон миқёсида эътироф этилган машҳур “Бобурнома” асари, ўзига хос ва гўзал лирик асарлар (ғазал, рубоий), мусулмон фиқҳи (“Мубайин”), поетика (“Арузрисоласи”), мусиқа, ҳарбий ишлар, Шунингдек, “Хатти Бобурий” махсус алифбоси.
Бобур Алишер Навоий билан хат ёзган. Бобурнинг туркий тилда ёзилган шеърлари ўзининг образлилиги, афоризмининг жонлилиги билан ажралиб туради. Бобурнинг асосий асари – тарихий адабиётда ушбу жанрнинг илк намунаси бўлган “Бобурнома” автобиографиясида 1493-1529 йиллардаги воқеалар ёритиб берилган, зодагонлар ҳаёти, ўша давр одоб-ахлоқи, урф-одатлари тафсилотлари ёрқин жонлантирилган. Француз шарқшуноси Луи Базан француз тилига таржимасига (1980) ёзган муқаддимасида “(Бобур) автобиографияси ислом адабиётида жуда кам учрайдиган жанрдир”, деб ёзган эди.
Бобурнинг тарихчи, географ, этнограф, носир ва шоир сифатидаги хизматлари бугунги кунда жаҳон шарқ фани томонидан эътироф этилмоқда. Унинг мероси дунёнинг деярли барча йирик шарқ марказларида ўрганилади. Айтишимиз мумкинки, Бобур шеърлари шоирнинг таржимаи ҳоли бўлиб, унда теран туйғулар шеърий тилда, таъсирчан ифодаланган, ҳаётий шароит билан тўқнашув натижасида юзага келган кечинмаларни маҳорат билан сўзлаб беради, шоирнинг ўзи:
Бобур қандай азоб-уқубатларни, оғир мусибатларни бошдан кечирди?
Бобур қандай хиёнатларни, ҳақоратларни, қандай туҳматларни билмас эди?
Аммо “Бобур-нома”ни ўқиган киши қанчалик азобни кўради
Ва шоҳ ва шоир Бобур қанчалар ғам чекди.
Бобур “Девон”, “Мубайин”, “Аруз рисоласи”, “Рисолаи Валидия”, “Ҳарбиши” асарлари муаллифи ҳамдир.
Бобур 1530 йил 26 декабрда Агра шаҳрида вафот этди. Васиятига кўра, унинг қолдиқлари Кобулга ўзи асос солган боғга кўчирилди. Кейинчалик бу ерда мақбара қурилган.
Бобурнинг жаҳон фани ва адабиётида қолдирган мероси: машҳур “Бобурнома” форс (1586), голланд (1705), инглиз (1826), француз (1871), турк (1940) ва рус (1942) тилларига таржима қилинган. “Бобурнома” асосида хорижлик муаллифлар Ф.А.Стил (Париж, 1940), Ф.Гренард (Париж, 1930), Г.Лемба (Ню-Ёрк, 1961), В.Гаскони (Ню-Ёрк, 1980) , Мунила романлари ёзилган (6 роман) ва бошқалар ёзувчилар у ҳақида шеърлар (Ойбек, Б.Байкабулов, Х.Давран), роман (П. Қодиров) ёзган.
Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг 1993 йилдаги қарори билан Бобур таваллудининг 510 йиллиги кенг нишонланди. Унинг хотирасини абадийлаштириш мақсадида Андижон шаҳрида мақбара қурилди, шарафига ҳайкал ўрнатилди ва Бобур номидаги Миллий боғ очилди, Андижон давлат университетига унинг номи берилди ҳамда Андижон вилояти тарих ва маданият давлат музейи ташкил этилди. Андижон вилоят тасвирий санъат ва адабиёт музейи негизида қайта ташкил этилган. Музей бешта бўлимдан иборат бўлиб, Бобур мемориал музейи шулардан биридир.
Музейнинг дастлабки кўргазмаси 1990 йилда Бобурноманинг 460 йиллигига бағишлаб Андижон адабиёт ва санъат музейида ташкил этилган. Музей 2016-йилгача Андижон адабиёт ва санъат музейининг бўлими сифатида ўз фаолиятини жорий қилган.
Ҳозир Хожар Ноиб мадрасасида Бобур мемориал музейи жойлашган. Мазкур музейни ташкил этишдан мақсад ва вазифа Бобур ва Бобурийлар ҳукуматининг ижтимоий-тарихий аҳамиятини ўрганувчи, намойиш этувчи ва тарғиб қилувчи маданий-маърифий марказ яратишдан иборат.
“Хожар ноиб” (Арк ичи) мадрасаси XIV асрда қурилган. Ёдгорлик қурилиши ҳақида аниқ тарихий маълумотлар йўқ. Музей ходими М.Абдураҳмоновнинг ёзишича, XIV аср алломаси Ҳамдаллоҳ Қазвиния Нусрат ул-кулуб асарига асосланиб, мадраса Хожар исмли шаҳар ҳукмдори томонидан қурилган. Мадраса Заҳириддин Бобурнинг отаси Умаршайх Мирзо тасарруфида бўлиб, кейинги 7-8 асрларда бир неча бор қайта тикланган.
Мадраса хусусий олти бурчакли ҳовли ва 27 та ҳужра, учта гумбаз ва очиқ ва ёпиқ намозхонлардан иборат эди.
Мадраса золим замонида жуда кўп азоб чекди. Натижада фақат битта гумбаз ва 10 кулба сақланиб қолган. Мадраса ҳар бир тарихий босқичда турли мақсадларда фойдаланилган. Иккинчи жаҳон урушидан 1980-йилларгача у бошпанасизлар ва эвакуатсия қилинганлар учун бошпана бўлиб хизмат қилган.
1980-1989 йилларда мадрасада Андижон реставратсия устахонаси томонидан ушбу устахона мудири Мажидхон Турсунов раҳбарлигида Меморий илмий лойиҳа институти лойиҳаси бўйича реставрация ишлари олиб борилди ва деярли тўлиқ қайта тикланди.
Ёғоч ўймакорлиги билан андижонлик уста, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими Теша Исмоилов, дурадгорлик устаси Беғижон, манзарали рангтасвирни қўқонлик (Фарғона водийси) уста Шукурхон Маҳмудов ва унинг шогирдлари бажарган.
Бугун Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 28-ноябрдаги “Ўзбекистон Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш консепсиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПҚ-4038-сон қарори асосида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. музей биносини капитал реконструксия қилиш ишлари олиб борилмоқда.
Музейдаги реставратсия ишлари билан бир қаторда янги кўргазма яратиш бўйича ҳам илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмоқда.
Музей экспозитсияси муқаддима, тўрт боб ва хулосадан иборат бўлиб, унда мамлакатимиз ҳукуматининг Ўзбекистон маданий меросига қаратилаётган эътибори, шунингдек, буюк аждодларимиз Амир Темур ва Бобур номларини абадийлаштириш бўйича қабул қилинган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар акс эттирилган. уларнинг сулоласи сифатида.
Бобур ва бобурийлар даври бўлинишига оид экспозитсия келажакда Бобур ва бобурийлар давлат музейини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
“Темурийлар даври, Амир Темурнинг буюк давлати ва унинг тарихдаги ўрни” деб номланган И бўлимда Темурнинг давлатчилик, маданият ва санъат, таълим ва бунёдкорлик соҳасидаги жаҳон миқёсидаги фаолияти энг муҳим тарихий манбалар асосида акс эттирилган. Бобур отаси Умаршайх Мирзо даври билан якунланади.
“Бобур ва унинг Фарғона давлати” деб номланган II бўлимда Бобурнинг болалиги, буюк Темурийлар салтанатини тиклашга уринишлари, муваффақият ва муваффақиятсизликлари, Кобулгача бўлган ҳаёти тасвирланган.
III бўлим “Бобур – Ҳиндистонда бобурийлар ҳукуматининг асосчиси” деб номланган бўлиб, Бобурнинг Кобулдаги ҳаёти, Ҳиндистонга қилган сафари, ғалабаси, ҳаётининг сўнгги дамлари ҳақида маълумотлар берилган.
ИВ бўлим “Бобурийлар салтанати ва унинг жаҳон тарихий маданиятидаги ўрни” деб номланиб, Ҳумоюн, Шоҳ Акбар, Жаҳонгир Мирзо, Шоҳжаҳон, Аврангзеб каби бобурийлар сулоласининг энг муҳим сиймолари ва уларнинг жаҳон сивилизатсиясига қўшган ҳиссалари ҳақида сўз боради.
Охирги бўлимда Бобур ва бобурийлар даврининг тарихий-маданий мероси, Бобур ва бобурийлар номининг абадийлаштирилиши билан боғлиқ тафсилотлар кўриб чиқилади.
“Хожар Ноиб” меъморий ёдгорлиги маданий мерос объекти сифатида рўйхатга олинган. Музей ҳар бир ташриф буюрувчида катта таассурот қолдириши шубҳасиз.
ДЕВОНАХОН ОНА ЗИЁРАТГОҲИ
Зиёратгоҳ Аллоҳ нури билан нурланган, Ўзи азиз қилган ва қиёматгача иҳлос билан бу масканга кепган ҳожатманд бандалари қалбига зиё, мушкулларига енгиллик, дардларига шифо ато этгувчи муқаддас маскандир.
Андижон тумани Найман қишлоғи Чўнбоғич маҳалласидаги Девонахон она зиёратгоҳи ҳам ана шундай нурли масканлардан бири саналади. Девонахон онанинг асли исми Қундузхон бўлиб 1892 йил Қирғизистоннинг Ўш вилояти Ўзган шаҳрида туғилган. Аждодлари ота томонидан Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ва авлиёуллоҳ Бурхониддин Қилич, она шажараси бўйича улуғ саҳобаи киром Абу Бакир Сиддиқ р.а. ва Мирконийлар авлодига боради.
Гудаклигидаёқ ота-онадан етим қолган Қундузхон Олтинкўл тумани Кўмакай қилоғидаги ҳоласи Роҳилахон она тарбиясида улғаяди.Азизлар авлодидан бўлганлиги бойис ҳоласи уни Аллоҳнинг меҳмони, “меҳмон қизим”,”меҳмон буви”дея эркалаб,эъзозлаб,илмли солиҳа қизлардан қилиб тарбиялайди ва кейинчалик бу эҳтиром Меҳмон буви номини олишига сабаб бўлган. Вояга етгач Найман қишлоғи Чўнбоғич маҳалласида яшовчи қариндошларидан, Мирконийлар авлодига мансуб Мирқосим ўғли Мир Умар аминга турмушга узатилади.
Қундуз Меҳмон буви 1917 йил учинчи фарзандига ҳомиладор бўлганида, туғилажак бола она қорнидан овоз берган. Шу кундан бошлаб онада руҳий ўзгариш пайдо бўлади. Аллоҳ қалбини Ўз нури билан мунаввар этиб, пинҳоний девоналик ишқини солади.У қаттиқ ерда кўрпа-тўшаксиз, бошига гувалакни ёстиқ қилиб ётиб роҳатланар,тунларини бедор ибодатда, Аллоҳ зикри билан ўтказар, гоҳ ҳовли ташқарисидаги қўшалоқ булоқлар юзасида сузиб юрувчи чим кўрпали “супа-кемача”устида ибодатларини давом эттириб,то тонггача зикр,тасбеҳ айтиб риёзат қилар, мўъжизакор, шифобахш булоқлар, мусаффо сув тубидаги жаннат балиқлари билан дардлашар эди. Шу даврда Аллоҳ унинг қалбини, руҳиятини булоқ суви ила поклаб, юксак эътиқод,тақводорлик, карматгўйлик, авлиёлик ва қилган дуолари ижобат бўлиш фазилатларини ато этган бўлса не ажаб. Бу ғайриоддий ҳолатларни ҳис қилган яқинлари Девонаи Машраб каби Аллоҳ ишқида девона бўлган бу аёлни Девонахон она ,туғилган қизалоғини Машрабхон деб атай бошлаганлар.Шу тариқа Қундузхон Меҳмон буви Девонахон она номи билан элга танилган.
Девонахон она ҳовлиси ёнида қадимдан ўзаро бир-бирига туташ битта кичик ва иккита катта булоқлар бўлиб, уларнинг ҳар бири Яратгангагина аён ўзига ҳос шифобахш ҳусусиятларга эга ва бу фазилатлар онахон дуолари билан янада кучлироқ қувватга эга бўлади. Масалан, кичик ”Чечак булоқ” суви ўз даврида чечакдан нобуд бўлаётган гўдакларни ҳаётга қайтарган бўлса, “Қиз булоқ”сувини ичиб,чўмилиб, Девонахон она дуосини олган кўплаб бефарзанд аёлларни Аллоҳ оналик бахтига муяссар қилган.”Йигит булоқ”дан эса кўз, бош, қулоқ, томоқ, қўл-оёқ оғриғи ва бошқа шу каби ҳасталиклар билан келган беморлар дам солиниб, сув ичирилиб даволаганлар.
Девонахон она хизмат кўрсатган 1917-1945 йилларда зиёратгоҳ номи Қирғизистоннинг Ўзганидан Тожикистонннинг Ҳўжандигача довруғи кетган дейилади.Чунки Онахон тақводор, диний билмлар эгаси бўлибгина қолмай, маълум даражада илоҳиёт илмидан бохабар, кароматлар соҳибаси ҳамда табиблик бўйича на фақат тажрибаси,балки муҳри, ҳужжати ҳам бўлган эди. Бу масканга келганлар ҳам руҳан, ҳам жисмонан шифо топар, мушкулларига енгиллик, ҳожатларига равонлик ато этилар эди. Ҳатто руҳий ҳаста беморлар бир неча ой давомида даволаниб кетишарди.
Зиёратгоҳга келган ҳожатмандлар Аллоҳ йўлида қурбонлиқ қилиб ҳар хил жонлиқлар: қўй, мол, парранда , ҳатто туя сўйиб, келган мискинларга ва халққа тарқатилар эди.Қимматчилик, қахатчилик ва уруш йилларида бу маскан Девонахон она барокатидан кўп оч-ночор одамлар таомланиб, ҳатто бошпана топиб, ювинтирилиб, кийинтирилиб, моддий ва маънавий озуқа олиб, келиб-кетиб туриладиган макон вазифасини ўтаган экан.
Девонахон она хузурига аксарият аёллар даволангани келишар, Она уларга ваъз, насихат ва дуолар қилиб, маънавий, диний ва дунёвий сабоқлар бериб, динсизлик ҳукумронлиги даврида осийликдан маърифатга етаклаган.
Зиёратгоҳдаги битта улкан ва бир нечта кичикроқ қайрағочлар бўлиб, бу ,оромбахш маконга баҳаво сўлимлик, алоҳида файз ва гўзаллик бахш этиб турган. Бу муқаддас масканга нақшбандия тариқатининг авлиёларидан Қаландархоналик Ялонғоч тўра ҳазратлари Қўқонқишлоқ ва Чувама сари отланганда, йўл-йўлакай кириб,садда қайрағоч остидаги супада дам олган онларда янада азиз ва ҳосиятли бўларди. Тўрам Онахонни ҳурматини жойига қўяр ва зиёратгоҳга келган бошқа бемору ҳожатмандларни, гўдакларни оғзига туфлаб уларга умр сўраб дуо қилар ва дуолари ижобат бўлар эди. Бу кароматгўй инсон дуосини олиб,урушга кетган йигитлар соғ омон қайтиб келганлари ҳақида ҳанузгача гапиришади.
Девонахон онанинг кароматларидан бири, 1940 йилларда аёлларга ваъз айтганда насиҳат қилиб,” Шукур қилинглар, ношукур бўлманглар, тул қоласизлар”,- дея яқинлашаётган урушдан башорат берган экан. Бу авлиёзотнинг оламдан ўтиши ҳам кароматдир. Онахон Ҳакан қишлоғилик жияни Қорабой аминникига бориб, тунаб қолади ва туш кўради. Булоқ ёнидаги энг катта қайрағоч йиқилган эмиш. У эрталаб яқинлари билан ҳайирлашиш ўрнига видолашиб уйига қайтади. Ҳақиқатан ҳам ҳукмат топшириғи билан қайрағочлар кесилган, бу ишни бошлаб берган бегуноҳ банда қаттиқ бетоб ётар эди.Шунда илоҳият илмидан боҳабар Девонахон она” Сенинг оиланг,ёш болаларинг бор,яшашинг керак”,- дея бемор атрофини етти бор айланиб Аллоҳдан сўраб, ўз жонини у кишига тасадди қилган экан. Ўшанда Арафа куни бўлиб,эртасига Ҳайит намозидан сўнг Пайғамбаримиз с.а.в. ёшларига борган ул зотнинг занозаси ўқилади.
Онахон вафотидан сўнг 1950 йилларгача бу муқаддас масканга зиёратчилар келишиб, дуо фотиҳалар қилиб, она руҳларини шод этишиб турганлар. Мустабит ва динсизлик даврида зиёратгоҳлар тақиқланди. Қаровсиз қолган булоқнинг жаннат балиқлари портлатгичлар ёрдамида овланди. Булоқ бўйидаги супалар ичкиликбоз ва қиморбозлар жойига айланган. Муқаддас балиқларни овлаб, у жойларда нопок ишлар қилган гуноҳкор бандаларнинг умрлари турли оғир касаллик ва бахтсиз ҳодисалар сабаб ҳазон бўлди. Бу воқеалар келажак авлодларга ибрат бўлмоғи керак. Зеро Яратган Эгам ўз тақводор дўстларининг руҳлрини қиёматгача сақлайди. Улар ўзларини эъзозлаганларни қўллаб қувватлайди, ҳурмат этмаганларни жазолайдилар.
Мустақиллик йилларида миллий қадриятларимиз ва маданий меросимизга эътибор кучайди.
2019 йил Девонахон она авлодларидан Ўсар ҳожа Мирзакамоловнинг саъйи-ҳаракати билан бу муқаддас маскан Маданий мерос объектлари Диққатга сазовор жойлар «Девонахон она зиёратгоҳи» сифатида давлат муҳофазасига олинди.