“SARIQ AJDAR HAMLASI” ROMANIDA QULDORLIK TUZUMINING BADIIY TASVIRI

Sarvinoz Olimjonova,

ADU filologiya va tillarni o‘qitish o‘zbek tili

                       ta’lim yo‘nalishi 3-bosqich, 301- guruh talabasi

Epik turga mansub roman janrlar tarkibida nisbatan murakkab hisoblanadi.Tarixiy mavzudagi roman yozishda yozuvchidan faqat badiiy tafakkur xayolot ko‘magi emas, ilmiy tafakkur ham talab etiladi. Tarixiy roman o‘quvchidan tarixiy ma’lumotlar, manbaalar, faktlarni olim singari tahlil qilish malakasiga ega bo‘lishi talab qilinadi. Shu bois ham yozuvchida badiiy tafakkur bilan birgalikda ilmiy tafakkur tamoyili bo‘lmog‘i lozim.

Tarixiy roman yozishning yana bir qiyin tomoni shundaki, asar tarixga oid bo‘lgani uchun yozuvchi asarda ilmiylikni badiiylik ichiga singdirib, o‘quvchini qiziqtira olishi, zeriktirib qo‘ymasligi ham muhim sanaladi.

“Sariq ajdar hamlasi”- tarixiy faktlarga asoslangan, yirik tarixiy roman. Bu romanda nafaqat Xitoy tarixi ,balki butun olam tarixi tasvirlangan.

Romanning “Sariq ajdar hamlasi” deb nomlanishi Chin xalqining e’tiqodi bilan bog‘liq. Bu xalq azaldan olov, tuproq, suv va havoga sig‘inib kelgan. Xan imperiyasi sariq tuproqni asosiy ilohga aylantirgan. Sariq rangli hamma narsa muqaddas hisoblangan. Xan imperiyasining homiysi deb sariq ajdar e’lon qilingan. Davlat bayrog‘iga ham ushbu afsonaviy hayvon tasviri tushiriladi. Keyinchalik bu davlatning barcha urushlarida ushbu hayvon ramziy belgi bo‘lib xizmat qilgan. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad shundaki, sariq ajdar orqali barcha xalqlarni qo‘rqitish va vahimaga solish.

Roman ham shaklan, ham mazmunan tugallikka ega. Shaklan va mazmunan uyg‘unlikda tasvirlangan. Asar tarixiy voqealar tasviridan boshlanadi, asarning bosh g‘oyasi voqealar zamiriga singdirib yuborilgan. Muallif qahramonlarni shunday tasvirlaydiki, o‘quvchi qahramonlar sarguzashtlari ortidan boradi. Qahramonlarni hech qanday ortiqcha bo‘yoqlarsiz, tabiiy tasvirlagani asarning haqiqatga yaqinligini ko‘rsatgan va o‘ziga xos badiiylikni ham yuzaga chiqargan.

Asar kichik-kichik boblardan tashkil topgan. Bu boblarga alohida nom berilishi ham asarning o‘qishliligini ta’minlagan. Bob nomlari asarning tub mohiyatini ochish vazifasini bajaradi.

Romanning 1-bobi “Qonga belangan yo‘l” deb nomlanadi. Ushbu bobda o‘sha davr muhiti, qulliklar davri, uning dahshatli oqibati ro‘yi- rost tasvirlanadi. Birgina shaxs misolida barcha qullarning hayotini aks ettira oladi. Quldorlik davri tuzumi insoniyat tarixining eng chirkin davri hisoblanadi. Romanga qo‘yilgan bob mavzusida esa bu davrni qonga belangan yo‘l deya ta’riflaydi. Bob davomida davrni jonli tarzda aks ettiradi. Asar qahramoni bo‘lgan An-Inning hayoti ayanchli tasvirlangan.

An-inni qul qilib sotishga majbur bo‘lgan ota-ona holati-yu, atrofida o‘zi haqidagi gaplardan bexabar bo‘lgan, bir umr qullikka mahkum bo‘lgan murg‘ak go‘dak holati ta’sirli aks etgan.

“To‘rtinchi bo‘lib tug‘ilgan bolani An-szi deyishadi-ku, nega sening oting An-in?”,-degan sherigining savoliga befarqlik bilan:

“Nahotki qulning otini tez-tez o‘zgartirib turishlarini bilmasang?”,-deya qismatiga ko‘ngan insonning achinarli holati tasvirlanadi. Bu ikki yoshning boshidan o‘tkazganlarini eshitib yotgan dehqonning ahvoli esa undan-da achinarli: “Oppa-oson yo‘li bor ekan-ku! Voy xomkalla –yey! Men ham An-inning otasi singari o‘g‘limni bozorga tashlab ketganimda, birorta odam uni uyiga olib ketardi. Hozir u ham yigitcha bo‘lib qolardi. Qachonlardir meni topib kelarmidi…”, - deya ich- etini yegan otaning ahvoli edi bu. Kitobxonda bu voqeadan keyin yana nechta go‘dakning holati shunday kechgan ekan degan o‘y kelishi tabiiy. Bu voqea kitobxonni hech shubhasiz larzaga soladi.

Yozuvchi mohirlik bilan voqealar rivojini tasvirlay turib, voqealarni darajama-daraja kuchaytirib boradi va natijada o‘quvchida asar muhitini to‘laqonli anglash o‘sha muhitga kirib har bir qahramon ichida yashash hissi tug‘yon uradi.

“Ertalab ayol qaznoq yonidagi poxol ustida go‘dagining nimtasini ko‘rib qolibdi.Yo‘rgaklangan lattadan bu o‘zining chaqalog‘i ekanini bilibdi. Keyin ma’lum bo‘lishicha, shu oilaning iti tunda daydib yurib “O‘lja”ni uchratib qolgan va yarmini o‘sha yerda yeb, qolgan nimtasini tishida ko‘tarib kelgan. Ona shu zumdayoq aqldan ozgan.”Yozuvchi bu voqeani keltirish orqali norasida go‘dak fojiasini, qolaversa, butun jamiyat fojiasini ochib beradi. Quldorlik davrida inson xohish –irodasi hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmagani, hukmdor tabaqa vakillari faqat o‘z manfaatlarini o‘ylagani ochiq tasvirlanadi. Bu narsa kitobxonga” jamiyat aslida qanday bo‘lishi kerak?” degan savolni to‘g‘ri mulohaza qilishga undaydi. O‘quvchi dunyoqarashi o‘sadi.

Muallif davr tuzumini aks ettirishda personajlar xatti-harakatlarini, voqeaga oid detallarni o‘rnida ishlatib muvaffaqiyatga erishgan.

 Bobda yana shunday o‘rin borki, bu An-inning yoza olishidir. Buni bilgan oddiy ishchilar unga hurmat bilan qarashadi. Bir ondayoq xalqning fikrlashi o‘sadi. Xatto Osmono‘g‘lining ham dehqon oilasidan chiqqanini bilishadi va ularda u  xalqini qutqarad, degan umid paydo bo‘ladi. Yozuvchi bu yerda ilmli inson hech qayerda xor bo‘lmasligini ta’kidlaydi. Ilm har qayerda olamni yoritishini oddiy misol orqali ko‘rsatadi.

Bobda quldorlikni tasvirlashda yozuvchi voqealarni darajama-daraja kuchaytirib boradi. Natijada o‘quvchi davr tuzumini, ayanchli oqibatlarini to‘laqonli his qiladi.

Yozuvchi romanni badiiy tasvir vositalari bilan bezaydi:

“G‘ira–shira bulut qoplagan namchil ko‘k sari ko‘tarila boshlagan oy to‘q- qizil, shafaq tusda ko‘rinardi. Uning sathidagi dog‘lar esa qotib qolgan qon laxtasiga o‘xshatilishi ajoyib badiiylikni kasb etgan bo‘lsa, odamlarning to‘p bo‘lib turishi ummonga o‘xshatilishi ham yozuvchining yuksak didini namoyon qilgan.

 Ushbu roman keng qamrovda yoritilgani bilan boshqa romanlardan ajrab turadi. Romandagi har bir bob majoziy ma’noda bir-biriga bog‘langan bo‘lib, boblardagi        umumiy mazmunni jamlaydi. Yaxlit mavzuni aks ettiradi. Roman –tariximiz haqidagi qimmatli manba. Asar kompozitsiyasi ham mukammal yaratilgan. Muallif tarixni jonli tarzda o‘quvchi ko‘z o‘ngida jonlantira olgan. Bu roman insoniyat o‘zligini anglay bilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu kabi romanlar xalqni har jihatdan tarbiyalab, ongini o‘stiradi. Roman quldorlik tuzumidan boshlanib, sariq ajdarning bosqinchilik yurishlarining tasvirini qamrab oladi. Oddiy xalqqa faqat itoat tuyg‘usi singdirilgan, qora yerni qarichlab mehnat qiluvchilar taqdirini hal etuvchi hukmron tabaqa vakillari va ularning qabih ishlari real tasvirlangan. Bundan tashqari, oddiy xalqning tinkasini quritgan sariq ajdarning bosqinchiligi ham tarixda bo‘lgani kabi tasvirlangan. Asar yakuni :”Mana endi makkor va suq Sariq ajdar orqaga chekinishga majbur bo‘ldi”. Ammo u tinch yotarmikan inida?- o‘ylashardi dovonliklar”. - degan so‘zlar bilan yakun topadi. Bu orqali insoniyatga har qanday davrda ham urushlar ayanchli oqibatlar olib kelishi, xalqning tinkasini quritishi ta’kidlangan.