MINGTEPA – XITOYLIKLAR TALQINIDA

A.Aloxunov, FarDU o‘qituvchisi,

R.Qambarova, FarDU talabasi

Xitoyda Dovon nomi bilan ma’lum va mashhur bo‘lgan, qachonlardir qadimiy imperiyaning hududi hisoblangan ushbu o‘lka O‘zbekistondagi Farg‘ona vodiysining janubi-sharqiy qismida joylashgan bo‘lib, bu yerda 2012–2018-yillar mobaynida O‘zbekiston va Xitoy arxeologlari Mingtepa shaharosti yashirin xarobalarini (vayronalarini) qazishda birgalikda qizg‘in ishlar olib borishdi.

Oxirgi 5 yilda arxeologlar qo‘shma jamoasi tashqi shahar devorlari va shahar markazidagi yo‘l shaxobchalari va ustaxonalarini o‘z ichiga oluvchi bir qancha ko‘plab topilmalarni aniqlab topishdi. “Xinhua News Agency”ning bergan ma'lumotlariga qaraganda, bu kashfiyotlar bundan 2000 yil oldin “Mingtepa ko‘chmanchilar uchun vaqtinchalik oddiy garnizon qal’a bo‘lmaganligini balki tamomila Farg‘ona vodiysidagi eng katta qasr bo‘lganligini ko‘rsatdi”.

Aloqalarning o‘rnatilishi

Ko‘p odamlar mendan “bu loyiha “Belbog‘ va yo‘l” tashabbuskorligi tufayli boshlandimi?” deb so‘rashadi. Xitoy loyihasi jamoasi rahbari va Xitoy Akademiyasining Ijtimoiy fanlar qoshidagi Arxeologiya institutidagi Xan Tu Tang qoshidagi kafedraning direktori Zuy Yanshi “yo‘q” deb javob beradi. “Bu shunchaki to‘g‘ri kelib qoldi”.

Zuyning ta’kidlashicha, qadimiy hisoblangan Buyuk Ipak yo‘li doimo xitoylik arxeologlarning tarixiy tadqiqot markazida bo‘lgan. Mingtepa loyihasi o‘ziga xos loyiha bo‘lib, bu loyiha XAIF (Xitoy Akademiyasi Ijtimoiy Fanlar) Arxeologiya Institutining sobiq boshlig‘i Van Veyning O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Arxeologiya institutiga sayohati davomida qadimiy shaharlar haqida keltirgan ma’lumotlariga ko‘ra, 2010-yildan boshlangan. Bundan uch yil oldin, 2013-yilda Xitoy Xalq Respublikasi Raisining “Belbog‘ va yo‘l“ faoliyatini birinchi taklif qilgan paytidan boshlangan edi. 2011-yilda ikkala institut rasmiy shartnomani imzoladi va kelasi yilidan, ya`ni 2012-yildan qazisma ishlarini boshlashdi.

Mingtepa loyihasi xitoyliklarning “Bir belbog‘, bir yo‘l“ (keyinchalik Bir makon bir yo‘l) faoliyatining bir qismi sifatida kiritilmadi, Zuy Yanshi ta’kidlaganidek, Xitoy arxeologlarining faoliyati xitoy-o‘zbek madaniy diplomatiyasida o‘sib borayotgan muhim amaliyot bo‘lib xizmat qildi.

Mingtepa loyihasidan tashqari oxirgi o‘n yillikda chet mamlakatlaridagi qo‘shma qazishma loyihalarda Xitoydan bir qancha arxeologik jamoalarning ishtirok etishi o‘sib bormoqda. Bu loyihalar bir qancha bo‘lib, ular G‘arbiy Gondurasdagi qazishma ishlari, Misr janubidagi Qarnoq ibodatxona kompleksining vayronalari va Hindiston shimolidagi Buddaning birinchi xutbasi o‘qilgan hudud – Sarnahda amalga oshirilmoqda.

Zuyning ta’kidlashicha, bu yo‘nalish Xitoy iqtisodiy salohiyati o‘sishining natijasidir va mamlakatning arxeologik guruhi bilan xorijiy hamkorlar faoliyatining muhim qismlari o‘zaro almashinmoqda.

O‘zbekistondagi faoliyat

Zuy Yanshi Xitoy hududiga chegaradosh bo‘lgan qadimiy xorijiy shahar xarobalaridan biri hisoblangan Mingtepani qadimiy Xitoy va G‘arb madaniyatining integratsiyasini o‘rganishdagi ideal makon (yer) deb ko‘rsatdi. Bu esa zamonaviy madaniyat almashinuvi uchun katta imkoniyat hisoblanadi.

“Bu qazish ishlari bizga Xan dinastiyasidan (miloddan avvalgi 206 – milodiy 220 yy) Tsin dinastiyasiga (265-420 yy) qadar Ipak Yo‘lini o‘rganishdagi chigal masalalarning ba`zi bir yechimini topishda yordam beradi, deb umid qilamiz. Shuningdek, biz Xitoy arxeologik metodlar va texnologiyalarini nafaqat qazishda yordam berishi uchun, balki ko‘proq yordam berish va ba’zi topilgan topilmalarni ko‘rsatishda o‘zbekistonlik hamkorlarimizga tanishtirishni xohlaymiz“, - deydi Zuy.

Qazish ishlari davomida Xitoy jamoasi tomonidan katta o‘rani qazimasdan turib tuproqni zondlab qaziydigan an’anaviy Xitoy arxeologik asbobi bo‘lgan aylana shaklidagi “Luayang” belkuragidan, shuningdek, 3D modeli, lazer xaritalash va kompyuterdan foydalanish texnologiyasidan foydalanildi va bularning bari o‘zbekistonlik hamkasblarimiz tomonidan tezda qabul qilindi.

Zuyning tushuntirishicha, til va ishlash uslubining turlicha bo‘lishiga qaramay, jamoa a’zolari o‘rtasidagi hamkorlik yaxshi boldi.

“Masalan, biz birinchi marta birgalikda ish boshlaganimizda etiketka tizimini qanday amalga oshiramiz ekan, deb o‘yladik”, - deb eslaydi Zuy. Xitoy jamoasi a’zolari topilmalar etiketkasiga xitoycha nom berishmoqchi bo‘lganda, o‘zbekistonlik ekspertlar o‘zbekcha nomlardan foydalanishni ma’qul ko‘rdilar.

“Axiri, biz ularning etiketka tizimini qabul qildik va ular biznikini qabul qildilar”, deydi Zuy. Buning barchasi aloqa qilish va o‘zaro hurmat natijasidir.

Ikkala mamlakat muassasalarining rahbarlari loyihada jamoa liderlari kabi faoliyat olib borishdi. Jamoa rahbari Zuy Yanshi va uning 5 nafar eksperti hamda 10 nafar texniklaridan iborat bo‘lgan jamoasi O‘zbekistonda 2012-yildan boshlab har yili yozda ikki oy davomida ishlashdi va shaharning tashqi va ichki devorlari o‘rtasidagi hududlar o‘rganilishini davom ettirish maqsadida kelasi uch yilda ham ishlashni rejalashtirishdi.

Xitoylik arxeologlar jamoasi ba’zan issiqlik tizimining ishdan chiqishini, qiyin ob-havo sharoitini va ular uchun yot bo‘lgan taomlarni mardonavor kutib oldilar hamda mahalliy hayotga moslashishdi. Qanday bo‘lsa ham, o‘zbekistonlik hamkasblar va do‘stlarga minnatdorchilik bildiramiz.

“Mahalliy aholi biz uchun “nang” (non) (bug`doy unidan qilingan pishiriq) tayyorlardi, bizni to‘ylariga taklif qilishardi va biz bilan “ni hao” (salom) deb so‘rashishardi“, - deb kuladi Zuy Yanshi.

Xitoyliklar qaytishda sovg‘a sifatida Xitoy choyi va shirinliklaridan keltirdilar va mahalliy o‘rta maktab o‘quvchilari va oliygoh talabalarini Mingtepa tomonga tashrif buyurishlarini taklif qildilar.

Biz xitoylik arxeologlarimizga kelgusi arxeologik tadqiqotlarida ulkan zafarlar tilaymiz.